حق انتفاع
حق انتفاع
حق انتفاع ، اجازه استفاده از منافع مال است که توسط مالک به فرد دیگری داده می شود . این حق ، انواع مختلفی بر اساس مدت انتقال آن دارد . در حق انتفاع مالکیت منتقل نمی شود و مالک از حق مالکانه خود برای این اجازه استفاده می کند . حق انتفاع احکام مربوط به خود را در قانون مدنی دارد .
انتفاع به معنی بهره بردن و استفاده کردن است و در اصطلاح ، حقی است که به موجب آن فرد می تواند از اموال فرد دیگری بهره ببرد بدون آن که مالک آن شود .
حق انتفاع، حقی است که در شرع و اسلام نیز به آن اشاره شده است و می‌توان در متون فقهای قرن‌های گذشته نیز این عبارت را یافت. اگر بخواهیم در ساده‌ترین شکل ممکن این حق را توضیح دهیم، می‌توانیم این‌گونه آن را بیان کنیم که حق انتفاع، حق بهره‌مندی از یک مال است.
این مال می‌تواند مال منقول یا غیرمنقول باشد و این حق به عنوان یک قاعده کلی می‌تواند در بسیاری از مسائل حقوقی مورد استفاده قرار بگیرد.
در ماده 40 قانون مدنی تعریف حق انتفاع آمده است .
بر اساس این ماده : " حق انتفاع عبارت است از حقی که به موجب آن شخصی می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد ، استفاده کند " . با توجه به این ماده می توان گفت وقتی کسی از مالی که متعلق به دیگری است برای مدت معلوم یا نا معلومی استفاده کند ، بدون اینکه مالکیت مال به او منتقل شود ، برایش حق انتفاع ایجاد شده است ؛ مثل وقتی که کسی خانه اش را برای سکونت به برادرش می دهد.
انواع حق انتفاع
در قانون مدنی، حق انتفاع به سه شیوه پیش‌بینی شده است. بنابراین اقسام حق انتقاع عبارتند از:
۱- عمری (عمرا):
این نوع از حق انتفاع دارای محدودیت زمانی است. محدودیتی که بر اساس عمر بنیان نهاده شده است.
در کلام ساده‌تر، در انتقال حق انتفاع از مالک به طرف مقابل، می‌توان عمر مالک، عمر طرف مقابل یا عمر فردی دیگر را برای طول مدت این حق در نظر گرفت. از آنجایی که این نوع حق بر اساس محدوده عمر مشخص شده، آن را “عمری” می‌نامند.
۲- رقبی (رقبا):
این حق انتفاع از طرف مالک برای مدت زمان مشخصی برقرار می‌شود. یعنی در این نوع از حق انتفاع، مالک می‌تواند مشخص کند که این حق برای چه مدت اعتبار دارد و طرف مقابل با قبول این مدت زمان، از این حق استفاده می‌کند.
۳- سکنی (سکنا):
حق انتفاعی که ناظر به سکونت شخصی در محل معینی باشد، سکنا نامیده می‌شود. در حقیقت، مالک مال متعلق به خود را جهت سکونت در اختیار طرف مقابل قرار می‌دهد.
حق انتفاعی که به صورت سکونت در محل معین برقرار می‌شود (سکنی) ممکن است به صورت رقبی (برای مدت معین) یا عمری (به مدت عمر مالک، منتفع یا شخص ثالث) باشد.
۴– حبس مطلق :
طبق ماده 44 قانون مدنی اگر مالک برای حق انتفاع هیچ مهلتی مشخص نکرده باشد ، حبس مطلق خواهد بود ؛ یعنی تا زمان فوت مالک برقرار خواهد بود مگر اینکه مالک از حق انتفاع رجوع کند.
شرایط و آثار حق انتفاع
برای اینکه این حق جاری شود، باید شرایطی را در نظر گرفت. این شرایط می‌تواند شامل موارد مختلفی باشد. این موارد عبارتند از:
۱-حق انتفاع با توافق طرفین (مالک و منتفع) محقق می‌شود. این توافق ممکن است به موجب قرارداد (کتبی) یا به صورت شفاهی (اذن) برقرار شود.
۲-در حق انتفاع، قبض و اقباظ شرط تحقق عقد است و مال باید از طرف مالک به منتفع تسلیم شود.
۳-حق انتفاع نسبت به مالی برقرار می‌شود که استفاده از مال باعث از بین رفتن آن نشود.
۴-حق انتفاع نسبت به شخصی برقرار می‌شود که در زمان عقد در قید حیات باشد.
زوال حق انتفاع
در ماده 51 قانون مدنی موارد زوال حق انتفاع بیان شده است . طبق این ماده حق انتفاع در موارد زیر از بین می رود :
1- در صورت انقضاء مدت : انقضای مدت عبارت است از این که زمانی که مالک برای حق انتفاع در نظر گرفته است به پایان برسد . این مدت می تواند معین باشد مثل حق انتفاع رقبی و یا به مدت عمر مالک ، منتفع و یا شخص ثالث باشد مثل حق انتفاع عمری .
2- در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است : از آنجایی که حق انتفاع از حقوق عینی است ، با از بین رفتن عین مورد انتفاع ، حق نیز از بین میرود .
البته حکم این ماده کامل نیست و موارد دیگر از بین رفتن حق انتفاع را در نظر نگرفته است . این موارد عبارت اند از : رجوع مالک و مرگ وی در حبس مطلق . از طرفی ماده 46 این طور بیان کرده است که : " حق انتفاع ممکن است فقط نسبت به مالی برقرار شود که استفاده از آن با بقای عین ممکن باشد ….. " واضح است که حق انتفاع نسبت به مال مصرف شدنی ، مثل شمع ، ممکن نیست . این موضوع در عقد عاریه هم بسیار مهم است .
پس از زوال حق انتفاع ، منتفع باید عین مال را به مالک پس بدهد و همچنین منافعی که استفاده نشده است نیز باید تماما به مالک برگردانده شود . مثال این موضوع زمانی است که مالک باغی ، حق انتفاع از باغ خود را برای مدت یک سال به شخص دیگری منتقل می کند . وقتی یکسال به پایان رسید ، آن فرد باید باغ را تمام و کمال به مالک برگرداند . حتی اگر میوه ای به درخت مانده باشد حق استفاده از آن را ندارد .
حق ارتفاق
طبق ماده 93 قانون مدنی: حق ارتفاق، حقی است برای شخص در ملک دیگری.
حق ارتفاق حقی است که به موجب آن، صاحب ملکی به اعتبار مالکیت خود می‌تواند از ملک دیگری استفاده کند. به عنوان مثال، حق عبور از ملک دیگری یا حق داشتن ناودان در ملک مجاور.
حق ارتفاق هم به صورت قرارداد و هم به حکم قانون شکل می‌گیرد:
قرارداد: مالک ملک می‌تواند با قرارداد، حق عبور یا حقوق دیگری را به شخصی واگذار کند.
حکم قانون: ممکن است حق ارتفاق ناشی از حکم قانون و وضعیت طبیعی املاک باشد. مثلاً زمینی بالاتر از زمین دیگر است و بر حسب طبیعت دارای حق ارتفاق برای آب باران نسبت به زمین پایین‌تر است.
در آپارتمان‌ها نیز اگر انباری یک واحد، پشت پارکینگ واحد دیگر قرار داشته باشد، مالک انبار حق عبور از پارکینگ را دارد.
نکته :حق ارتفاق محدودکننده استفاده مالک است و به طور معمول در سند رسمی ملک درج می‌شود. اما اگر حقوق ارتفاقی به هر دلیل ثبت نشده باشد، کسی که مدعی داشتن حق ارتفاق در ملک مجاور است و قرارداد مکتوبی ندارد، برای اثبات حق خود باید در مراجع قضایی اقامه دعوا کند. برای اینکه حق مزبور در پرونده ثبتی ملک درج شود، الزام مالک به ثبت آن نیز قابل مطالبه است.
ویژگی‌های حق ارتفاق
۱- حق ارتفاق قائم به ملک است و اختصاص به زمین دارد.
۲- حق ارتفاق قابل تقسیم نیست.
۳- حق ارتفاق تابع ملک و فرع بر مالکیت زمین است.
۴- حق ارتفاق دائمی است.
تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع:
۱-حق ارتفاق اختصاص به غیرمنقول دارد، در حالی که حق انتفاع ممکن است به مال غیرمنقول و یا مال منقول تعلق پیدا کند.
۲- حق انتفاع مربوط به حقوق اشخاص است، اما حق ارتفاق معمولاً حقی است که از طریق ملک به مالک تعلق می‌یابد.
۳- حق انتفاع جز مواردی است که معمولاً به طور خاص و موقت به افراد تعلق می‌یابد، اما حق ارتفاق، جز حقوق دائمی است که به مالکان تعلق می‌گیرد.