عقد ودیعه
یکی از عقودی که در زندگی روزمره بارها از آن چه به صورت کتبی و چه به صورت شفاهی استفاده می‌کنیم عقد ودیعه است که دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است.
از لحاظ لغوی ودیعه به معنای امانت و سپرده میباشد. در اصطلاح حقوقی نیز به همین معنا میباشد یعنی کسی مال خود را به دیگری داده تا او مال را به صورت رایگان نزد خود نگهداری کند.
عقد ودیعه از جمله عقود معینی است که در قانون مدنی مورد تصریح قرار گرفته و موضوع اصلی آن امانت گذاشتن مالی نزد دیگری است.این عقد نیز مانند عقود دیگر دارای قواعد و مقررات مختص به خود میباشد که در ادامه به تمامی آنها اشاره خواهیم کرد.
عقد ودیـعه در ماده 607 قانون مدنی به این ترتیب تعریف شده است”ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد، برای آنکه آن را مجاناً نگاه دارد”. بنابراین هر زمانی که کسی مال خودش را به دیگری امانت بدهد تا برایش نگه دارد، عقـد ودیعـه شکل می‌گیرد.
مثال، شخص ماشین خود را به دیگری بسپارد تا از آن مراقبت کند. در نتیجه هر زمان شخص مال خود را به دیگری امانت می‌دهد تا بدون دریافت پولی از آن نگهداری کند، عقد ودیعه صورت گرفته است.
ارکان تشکیل دهنده ودیعه
هر عقدی برای تشکیل خود نیاز به ارکان اساسی به خصوص خود دارد که طرفین و موضوع آن میباشند. ارکان عقد ودیعه به ترتیب زیر است که برای ودیعه بودن نیازمند وجود همه آنها میباشد.
-
ودیعه گذار: شخصی که مال خود را برای نگهداری به امانت طرف دیگر میگذارد.
-
ودیعه گیر یا امین: شخصی که از مال مورد امانت به صورت مجانی نگهداری میکند.
-
مال مورد امانت: مال معینی میباشد که در نزد امین قرار داده میشود. توجه داشته باشید که این مال حتما باید تحت تملک ودیعه گذار باشد زیرا اگر غیر از این باشد، وی مجرم بوده و امین نیز در صورت احراز شرایط مستوجب مجازات خواهد بود.
تبصره: طرفین عقد ودیعه باید برای انعقاد این عقد دارای اهلیت قانونی باشند
ویژگی‌های عقد ودیعه
عقد ودیعه دارای ویژگی‌های متعددی است که در قانون مدنی مورد تصریح قرار گرفته است.
۱. جایز بودن عقد ودیعه و امکان فسخ آن توسط هر دو طرف ودیعه عقدی است که هر یک از دو طرف هر زمانی که بخواهند میتوانند آن را برهم بزنند. البته تا زمانی که عقد برهم نخورده است اجرای تعهدات آن لازم است.
۲. مجانی بودن همانطور که پیشتر گفتیم مقصود اصلی عقد ودیعه، نگهداری از مال بوده و انتفاع در آن مطرح نیست. البته مجانی بودن عقد ودیعه مانع از آن نمی‌شود که ضمن عقد یا در نتیجه قرارداد جداگانه‌ای شرط شود که مالک، پاداشی را به امین بدهد. در اینجا چون این پاداش جنبه فرعی پیدا میکند و جزو تعهدات اصلی نیست ایرادی به مجانی بودن عقد ودیعه وارد نمی‌کند.
۳. عقد بودن ودیعه و شرط بودن رضایت امين ودیعه یک عقد است و برای ایجاد این پیوند حقوقی باید اراده مشترک طرفین وجود داشته باشد. بنابراین در ودیعه، قبول و رضایت امین لازم است اما لازم نیست این قبول به صورت صریح بیان شود و می‌توان به صورت عملی و بالفعل هم آن را استنباط کرد. برای مثال اگر در رستوران و مهمان‌سرا و سایر اماکن عمومی، شخصی مأمور گرفتن لباس مشتریان یا اتومبیل آنها باشد، او به صورت بالفعل تعهد به نگهداری را پذیرفته و عقد ودیعه محقق شده است.
تعیین مدت در عقد ودیعه
بر طبق ماده 465 قانون مدنی، در صورتی که در عقد ودیعه به عنوان عقدی جایز، مدت تعیین شود، عقد لازم نمی‌شود و باید در زمان مقرر منفسخ شود.
در عقود تعیین لازم یا جایز‌بودن عقد بسیار مهم است. زیرا روابط و شرایط بین طرفین عقد را مشخص میکند.
در صورتی که در عقد ودیعه مدت تعیین شود، طرفین عقد یعنی مودع و مستودع باید تا اتمام مدت تعیین‌شده در قرارداد متعهد باشند. در بعضی موارد یکی از طرفین می‌خواهد عقد را فسخ کند. در این حالت سوالی که وجود دارد این است که آیا طرفین حق فسخ عقد را قبل از اتمام مدت تعیین شده دارند؟
۱-بر طبق قانون هریک از طرفین عقد ودیعه میتوانند عقد را قبل از اتمام این مدت فسخ نمایند. زیرا عقد ودیعه، عقدی جایز است وهریک از مودع و مستودع زودتر از زمان تعیین شده با توافق یکدیگر میتوانند عقد را فسخ کنند.
۲-در صورتی که در عقد ودیعه مدت شرط شود، در پایان مدت تعیین شده عقد منحل میشود. بعد از اتمام این مدت، امانت شرعی است. در این حالت امین باید مال را به ودیعه‌گذار برگرداند. اگر در رد مال به ودیعه‌گذارتاخیر کند، ید امانی به ید غاصبانه تبدیل خواهد شد.
تعهدات امین
مانند هر عقد دیگری ودیعه نیز تعهداتی را برای طرفین به همراه دارد که تعهدات امین به شرح ذیل است:
-
محافظت از مال: امین باید به صورتی که در عقد معین شده است از مال مراقبت نماید و اگر خسارتی به مال وارد شود تنها در صورتی که خسارت از جانب وی باشد ضامن است.
-
عدم استفاده از مال: امین در حالت عادی نمیتواند از مال امانی استفاده نماید مگر اینکه به طور صریح در قرارداد اجازه استفاده به وی داده شده باشد.
-
رد مال به مالک : امین موظف است پس از اتمام مدت قرارداد، مال را به مالک بازگرداند. اگر مال به تقصیر امین تلف شده باشد و بازگرداندن عین آن ممکن نبود، وی باید از عهده جبران خسارت با پرداخت قیمت آن برآید.
تعهدات صاحب مال یا امانت گذار
تعهدات ودیعه گذار بسیار کمتر از امین است که تنها در دو مورد خلاصه میشود و آن هم به شرح زیر است:
-
اخذ مال در صورت فسخ قرارداد: همانطور که بیان شد ودیعه از عقود جایز است و هر یک میتوانند آنرا فسخ کنند. بدین ترتیب در زمان فسخ مالک باید مال پس بگیرد و در غیر این صورت امین هیچ تعهدی در حفاظت از مال نخواهد داشت.
-
پرداخت هزینه های نگهداری: درست است که امین باید مجانا از مال نگهداری کند اما هزینه های نگهداری بر عهده مالک است و نه امین. برای مثال هزینه نگهداری از باغ مانند سم پاشی و آبیاری باید پرداخت شود.
انحلال عقد ودیعه
فسخ و انفساخ از موارد انحلال عقد ودیعه است.
۱-در فسخ عقد ودیعه، به دلیل اینکه از دسته عقود جایز است طرفین آن میتوانند در هر زمان که اراده کردند با فسخ کردن آن به آن پایان دهند. لذا هریک از طرفین عقد میتوانند عقد را فسخ کنند.
۲-در انفساخ عقد ودیعه، بر طبق ماده 954 قانون مدنی، با فوت، سفه و جنون هریک از طرفین عقد منفسخ میشود.
همچنین بر طبق ماده 626 قانون مدنی، در صورتی که شخص مال خود را به دیگری امانت دهد، با فوت وی ودیعه باطل میشود. در این مورد شخص امین باید مال مورد امانت را به وارثین ودیعه‌گذار تحویل دهد.
در ماده 628 قانون مدنی بیان شده است، در صورتیکه شخص مودع محجور شود، عقد ودیعه منفسخ میشود. در این حالت مال مورد ودیعه را باید به شخصی که مسئول اداره‌کردن اموال شخص محجور است، رد کرد.
۳-ودیعه با پایان یافتن مدت زمان عقد به طور خودکار انحلال می یابد .
حکم شرط عدم ضمان در عقد ودیعه
براساس قانون در عقد ودیعه شخص مستودع در تلف یا نقص مالی امانی مسئول نیست. اما در صورتیکه شخص مستودع در نگهداری مال امانی تعدی و تفریط کند، مسئول است.
در ماده 631 قانون مدنی بیان شده است، در صورتیکه شخصی مال غیر را در عنوان‌هایی غیراز‌مستودع تصرف کند، بر طبق قانون نسبت به نگهداری مال امین و در تلف یا نقص مال مسئول نیست، مگر زمانی که در نگهداری تعدی و تفریط کرده‌باشد. مانند مستاجر نسبت به مال مورد اجاره، شخص قیم نسبت به مال صغیر.
بر طبق ماده 642 و 643 قانون مدنی، شرط عقد ضمان در عقد ودیعه بر‌خلاف نظم عمومی نیست و شرطی صحیح است. شرط عدم‌ضمانت اقدامی برای تغییر علت معلول است. در نتیجه شخص مستودع در عقد ودیعه حقی در مال مورد ودیعه ندارد و بعد از انحلال عقد باید مال امانی را به مالک برگرداند. همچنین اگر مال امانی مثلی باشد، باید آن را رد کند. این تعهد مستودع در مورد مال امانی، تعهد به نتیجه است و شخص امین باید این تعهد را ثابت کند.
بر طبق ماده 620 قانون مدنی، شخص امین مال مورد امانت را باید به همان حالتی که وجود دارد به ودیعه‌گذار رد نماید. در این حالت امین نسبت به نقص در مال امانی که مسبب نقص آن نیست، ضامن نمی‌باشد.