جعاله
قرارداد جعاله
ماده 561 قانون مدنی، این قرارداد را تعریف کرده است:
«قرارداد جعاله به زبان ساده یک تعهد قابل فسخ است. بر اساس این قرارداد، یک یا چند شخص در مقابل یک یا چند شخص دیگر، مامور می‌شوند که یک کار مشخص را انجام دهند و با انجام آن، دستمزد دریافت کنند.»
این قرارداد از قانون مدنی کشور ایران پیروی می‌کند و ماده 561 تا 570 قانون مدنی ایران به خوبی شرایط این قرارداد را توضیح داده است.
با توجه به ماده ۵۶۱ قانون مدنی در حقوق ایران جعاله عقدی معین می باشد که شخص ملتزم به انجام دادن کاری است و در مقابل آن پاداش یا اجرتی دریافت می کند. شخصی که ملتزم به دادن عوضی می شود جاعل می گویند در مقابل به فردی که ملتزم به انجام دادن کار هست عامل می گویند و در نهایت به دستمزدی که داده می شود جُعل گفته می شود.
از دیدگاه فقهی جعاله به همین معنا می باشد که جاعل یا کارفرما ملتزم به دادن مبلغ یا اجرتی معلوم در برابر فعلی حلال و معقول می شود. اغلب فقهای شیعه و اهل سنت این عقد را مشروع اعلام کردند البته به جز حنفیان. با مطالعه قران در سوره یوسف، آیه ۷۲ نمونه ای از جعاله بیان شده است به این صورت که حضرت یوسف ملتزم می شود به دادن یک بار شتر به فردی که پیمانه را بیابد.
می‌توانیم قرارداد جعاله را یک قرارداد معین بنامیم. زیرا نام و عنوان مشخصی دارد که به صراحت در قانون مدنی به آن اشاره شده است. در واقع، آن دسته از عقود که قانون مدنی صراحتا درباره آن‌ها صحبت می‌کند و قواعد خاصی برای انجام آن‌ها در نظر گرفته است را، عقود معین می‌نامند. به واسطه این تعریف، قرارداد جعاله نیز در ردیف این عقود قرار می‌گیرد و همین مساله باعث شده است که در قانون شناخته شده و معتبر باشد. شناخته شده بودن این قرارداد، مزیتی است که می‌تواند شما را برای انتخاب آن، مصمم‌تر کند.
ارکان عقد جعاله
- طرفین معامله
الف-عامل ممکن است شخص معین باشد
ب-عامل ممکن است شخص غیر معین باشد
ممکن است عامل یک نفر و یا چند نفر باشند و در صورتی که عاملین متعدد با همکاری و شراکت یکدیگر عمل مورد را انجام دهند ماده ۵۶۸ قانون مدنی به نسبت عمل خود مستحق و حق الجعاله به نسبت تاثیر هر یک در پیدایش نتیجه بین عاملین تقسیم می‌شود.
- اهلیت
طرفین عقد جعاله باید دارای اهلیت برای معامله باشند زیرا جعاله یکی از عقود معین است و اهلیت(عاقل،بالغ،رشید) شرط اساسی برای صحت کلیه تعهدات است.
نکته :به نظر می‌رسد سفیه (کسی که عقل معاش ندارد و قادر به تصمیم گیری در أمور مالی نیست) و صغیر ممیز (طفلی که قدرت تشخیص خوب از بد را دارد) بتوانند در عقد جعاله عامل قرار داده شوند. زیرا با معتبر بودن عبادات آنان می‌توانند طرف عقد قرار گیرند و تعهد به انجام عمل بنمایند و همچنین اجیر شدن آنان هم صحیح است. زیرا عمل انسان از اموال او محسوب نمی‌شود تا آنان نتوانند در آن تصرف و دخالت کنند.
در صورتی که عمل به وسیله مجنون انجام شود آنان مستحق اجرت المثل عمل خود می‌گردند اگرچه نمی‌توانند از نظر عدم اهلیت طرف عقد جعاله قرار گیرند. زیرا جاعل از عمل آنان منتفع می‌شود و عمل انسان محترم است اگرچه صغیر و مجنون باشد .
- عوضین
الف-عمل: عمل یکی از عوضین در عقد جعل است که عامل عهده دار انجام آن می‌گردد.
1-عمل در جعاله نمی‌تواند مجهول و از جمیع جهات مبهم باشد.چنانچه کسی بگوید چیزی از من گم شده هرکس بیابد فلان مقدار به او می‌دهم. عقد مزبور غرری است و عقد غرری باطل می‌باشد.
ماده ۵۶۴ قانون مدنی می‌گوید :(در جعاله گذشته از عدم لزوم تعیین عامل ممکن است عمل هم مردد و کیفیت آن نامعلوم باشد.)بنابراین برخلاف آنچه در شرایط اساسی برای صحت معامله تعیین شده مورد جعاله می‌تواند مردد بین یکی از دو یا چند چیز باشد. ماده ۲۱۶ قانون مدنی می‌گوید:(مورد معامله باید مبهم نباشد مگر در موارد خاص که علم اجمالی به آن کافی است.مگر در موارد خاصه که علم اجمالی به آن کافی است.
2-عملی که مورد جعاله قرار می‌گیرد مانند مورد تمامی معاملات طبق ماده ۲۱۵ قانون مدنی باید منفعت عقلایی ،مشروع داشته باشد . ماده۵۷۰ قانون مدنی می گوید:(جعاله بر عمل نامشروع و یا بر عمل غیر عقلایی باطل است.)هرگاه مورد جعاله دزدیدن مال کسی باشد از نظر نامشروع بودن مورد عقد جعاله باطل خواهد بود.
- جعل
اجرتی است که در مقابل عمل قرار داده می‌شود و چنانکه در سطور بالا به آن اشاره شد در عقد جعاله علم اجمالی به مورد کافی است و مبهم بودن آن خللی به صحت آن وارد نمی‌آورد. جعل ممکن است مبهم باشد. ۵۶۳ قانون مدنی می‌گوید:(در معلوم بودن اجرت من جمیع الجهات لازم نیست. بنابراین کسی ملتزم شود که هر کس گم شده او را پیدا کند حصه مشاع معینی از آن مال او خواهد بود جعاله صحیح است.)
اما باید اشاره کرد اجرت نمی‌تواند به صورت کلی مجهول باشد . اما تردید نسبت به اجرت چنانکه از روح وحدت ملاک ماده ۵۶۴ قانون مدنی معلوم می‌گردد مانع از صحت عقد جعاله نمی‌باشد.
نکات:
در قرارداد جعاله تعهد به نتیجه است
یعنی عامل زمانی می‌تواند اجرت خود را بگیرد که کار را انجام داده باشد و در غیر اینصورت هیچ اجرتی نمی‌گیرد، هر چقدر هم که تلاش کرده باشد مهم نتیجه کار است اما اگر بخشی از کار را انجام دهد و آن بخش به تنهایی قابل ارزش باشد مزد همان بخش از کار به او پرداخت می‌شود.
تحویل قرارداد جعاله
این قرارداد زمانی کامل می‌شود که کار مورد نظر تحویل داده شود مثلاً اشیاء گمشده را بعد از اینکه پیدا کرد تسلیم کند یا بار مورد نظر را تحویل دهد. زمانی که هنوز عامل آن بار یا اشیا را تحویل نداده است مسئولیت امانی نسبت به آن دارد و نسبت به حفظ آن مسئول است. (منظور از مسئولیت امانی این است که اگر عامل در نگهداری از آن مال کوتاهی یا زیاده‌روی کرد و آن مال تلف شد باید آن را جبران کند)
عامل نمی‌تواند موضوع قرارداد را به دست دیگری بسپارد
پس اگرمال به دیگری سپرده شودو آن مال تلف شود هم خودش و هم آن شخصی که مال را گرفته است در برابر جاعل، حکم غاصب را دارد. (منظور از غاصب این است که اگر حتی مال به دلیلی خارج از اراده این افراد تلف شود مثلاً سیل یا زلزله یا آتش‌سوزی آن را از بین ببرد باز هم آن افراد مسئول هستند و باید جبران کنند) مگر اینکه سپردن مال به شخص دیگر، لازم و ضروری بوده باشد.
ابطال قرارداد جعاله
همانطور که در بالا نیز بیان کردیم اگر در این قرارداد، جاعل اهلیت نداشته باشد، یعنی عاقل، بالغ و رشید نباشد، قرارداد باطل است. اگر در این قرارداد، کاری که باید انجام شود مجهول و مبهم باشد و از هیچ راهی نتوانیم کار را معین و مشخص کنیم، با ابطال قرارداد جعاله مواجه می‌شویم. یعنی اگر نتوانیم کلیات کاری که باید توسط عامل انجام شود را در متن قرارداد جعاله بنویسیم، این قرارداد، از اعتبار خارج است. همچنین اگر در قرارداد جعاله ، مبلغ اجرت یا مزد مشخص نشود یا مبهم و مجهول باشد، قرارداد جعاله باطل است.
فسخ قرارداد جعاله
این قرارداد، اصطلاحا یک عقد جایز است. یعنی هریک از طرفین قرارداد می‌توانند هر وقت که خواستند قرارداد را کنار بگذارند و از آن منصرف شوند. مثلاً اگر جاعل سفارش انجام کاری را به عامل داده باشد و قبل از اینکه کار تحویل داده شود پشیمان شود می‌تواند قرارداد را یکطرفه فسخ کند.
یک موضوع که در شرایط فسخ قرارداد جعاله باید به آن توجه شود ضایع نشدن حق عامل است. چون ممکن است عامل بخشی از کار را انجام داده باشد و حالا به خاطر فسخ قرارداد متضرر شود، در اینجا قانونگذار گفته است که اگر کار قابل تجزیه و تقسیم باشد، تا آن قسمتی که کار را انجام داد باید نسبت به کار خود با توجه به مزدی که مشخص شده است اجرت بگیرد (اجرت المسمی). در اینجا حتی اگر عامل هم قرارداد را فسخ کند باز هم مستحق همین اجرت است.
اما اگر کار تجزیه‌ناپذیر بود جاعل باید به عامل اجرت‌المثل پرداخت کند.
یک زمانی هم جاعل قرارداد را فسخ می‌کند و عامل از این فسخ اطلاعی ندارد و کار مورد نظر را انجام می‌دهد، در اینجا دیگر لازم نیست مبلغی را که در نمونه فرم قرارداد جعاله آورده شده است به عامل پرداخت کند و عامل فقط به خاطر اینکه ضرر و زیانش جبران شود می‌تواند اجرت‌المثل بگیرد.
اِنفِساخ
اگر در زمان اجرای قرارداد یکی از طرفین فوت کند یا مجنون شود در اینجا، انفساخ به وجود می‌آید و قرارداد منحل می‌شود. البته اگر کاری که توسط عامل انجام شده است، بخشی از نتیجه باشد، اجرت آن قسمت پرداخت می‌شود اما اگر با وجود تمام تلاش، نتیجه مطلوبی به دست نیامده باشد، هیچ اجرتی وجود ندارد.
لازم به ذکر است که طرفین قرارداد نیز می‌توانند شرایطی را در متن قرارداد بنویسند که در صورت تحقق آن شرایط، قرارداد به صورت خودکار منفسخ شود و نیازی نباشد که پس از تحقق آن شرایط، یک طرف قرارداد یا طرفین با هم، نیازمند انجام کار خاصی برای از اعتبار خارج کردن قرارداد باشند.