ضرب و جرح
ضرب و جرح
یکی از جرائم علیه تمامیت جسمانی که در قانون مجازات اسلامی بعنوان جرم تعریف گردیده و منجر به مجازات است ،جرم ضرب و جرح است .
ضرب به عملی گفته می شود که فرد مبادرت به ایراد صدمه بر شخص دیگر کرده و این صدمه موجب کبودی و ورم بدون خونریزی می گردد.
جرح نیز به عملی گویند که صدمه ناشی از آن موجب از هم گسیختگی بافت هایی بدن فرد شود و منجر به ایجاد بریدگی و پارگی در بدن می گردد. شکستن استخوان و نقص یا قطع عضو از مصادیق جرح می باشد. جرم ضرب و جرح از مصادیق جنایت بر عضو است. جنایت بر عضو شامل هر آسیب کمتر از قتل مانند قطع عضو، جرح و صدمه‌های وارد بر منافع می باشد.
مرجع تعیین میزان ضرب و جرح
همانگونه که گفته شد ،در ضرب و جرح بسته به میزان و شدت آسیب وارده ، مجازات متفاوتی خواهد داشت و لذا تعیین میزان و شدت آن امری با اهمیت است و لذا باید مرجعی قانونی و تخصصی که همان پزشکی قانونی است آن را تعیین نماید .
بنابر این اولین اقدام مقام قضایی ،پس از وقوع جرم ضرب و جرح ،ارجاع به پزشکی قانونی است .
مجازات جرم ضرب و جرح
در خصوص مجازات این جرم ابتدا باید میان ضرب و جرح عمدی و غیر عمدی تفاوت قائل شد .
در جرم ضرب و جرح عمدی در وهله اول مجازات قصاص را به همراه دارد اما در مواردی که امکان قصاص کردن مجرم وجود نداشته باشد مجازات دیه، ارش و در صورتی که جراحت وارده از یک حدی که در قانون مشخص شده است بیشتر باشد مجازات حبس هم در کنار پرداخت دیه در نظر گرفته می شود.
در ضرب و جرح غیر عمدی ،تنها مجازات دیه و یا ارش درنظر گرفته می شود .
دیه
دیه انسان ، عبارتست از مالی که به سبب کشته شدن، قطع عضو و یا وارد کردن جراحت جسمی، به یک فرد یا ورثه او تعلق می‌گیرد. مطابق قانون برای آسیب به هر عضوی دیه مشخص و معینی وجود دارد . میزان دیه در برخی شرایط مانند وقوع جنایت در حرم مکی و ماه‌های حرام افزایش می‌یابد که در اصطلاح فقهی به آن تغلیظ دیه می‌گویند.
ارش
در مواردی که مقدار معینی به عنوان دیه تعیین نشده، مالی به عنوان اَرش به آسیب دیده پرداخت می‌شود و به واقع منظور از ارش، مقدار مالی است که به عنوان جبران خسارت مالی یا بدنی پرداخت می‌شود و در قانون برای آن اندازه‌ای مشخص نشده است. قاضی رسیدگی کننده به موضوع بر حسب نوع آسیب، میزان ارش را با کمک پزشکی قانونی تعیین می نماید.
دیه مقدر
در مواردی که میزان دیه برای نوع خاصی از آسیب‌ها و خسارات، توسط قانون یا مقررات رسمی مشخص شده است ،دیه را دیه مقدر گویند ،مانند دیه شکستن دندان.
دیه غیر مقدر
گاه میزان دیه توسط قانون یا مقررات رسمی مشخص نشده و به صورت شخصی و براساس تحلیل‌های کارشناسی پزشکی قانونی و تصمیم قاضی دادگاه تعیین می‌شود. این اقسام دیه به منظور رسیدگی به مواردی که میزان دیه برای آن‌ها در قوانین مشخص نشده است، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دیه اعضای بدن
در مواردی ورود آسیب به اعضای بدن دیه عضو تعیین می شود .در سیستم دیه اعضای بدن، اصل تعیین مقدار دیه به این صورت است که با ورود صدمه عمدی یا غیرعمدی به یکی از اعضای فرد، مجرم موظف به پرداخت دیه معین می‌شود. به عنوان مثال، اگر آسیب به یک عضو واحد که فقط یکی از آن وجود دارد (مانند دست) وارد شود، فرد مجبور است دیه کامل را پرداخت کند. همچنین، در صورتی که مثلاً یک چشم آسیب ببیند، مقدار دیه به نصف از مبلغ کامل کاهش می‌یابد و فرد مجرم موظف به پرداخت این نصف دیه می‌شود. این نظام به عنوان جبران خسارات جسمانی و تشویق به پیشگیری از آسیب‌ها عمل می‌کند.
دیه منافع اعضا
گاه خسارت وارده به طور مستقیم به اعضای بدن نیست بلکه به منفعت یکی از اعضا است .
مثلاً شنوایی از جمله منافع عضو گوش است که از دست رفتن آن دیه جداگانه دارد .
یا گاه شخصی توسط فردی آسیب نرسیده اما حواس یا حس شنوایی آن فرد از بین رفته باشد، مجرم ملزم به پرداخت دیه منافع اعضا مرتبط با حس شنوایی خواهد بود.
دیه عقل، دیه بینایی، دیه بویایی، دیه شنوایی و سایر حواس و اعضای حسی مشخص شده در قانون مجازات اسلامی از جمله دیه منافع است.
تفاوت دیه و ارش
دیه و ارش تفاوت هایی دارند که عبارتند از :
۱. میزان دیه توسط شارع مقدس و قوانین اسلامی تعیین می‌شود اما در ارش مقدار براساس مقررات قانونی و توسط قاضی دادگاه مشخص می‌گردد.
۲.در محاسبه دیه برای زن و مرد، دیه مرد دو برابر دیه زن اما بر اساس ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی، در پرداخت ارش، تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد و مقدار ارش برای هر دو جنس یکسان است.
۳.براساس ماده ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی، میزان دیه در اعضا و منافع بیشتر از دیه آن عضو و منفعت نخواهد بود اما نسبت میزان ارش به دیه در قانون ذکر نشده است و تفاوت در اعضا و منافع به عنوان یک تفاوت برجسته مطرح شده است.
نحوه تعیین مقدار دیه
دیه در قانون اسلامی بر اساس نرخ معینی محاسبه می‌شود که مقدار آن به ازای یک انسان معین شده است. به طور کلی، میزان دیه کامل یک انسان برابر با مبلغ معینی است که در قانون به عنوان معادل ۱۰۰ شتر سالم و بدون مشکل تعیین شده است.
مهلت پرداخت دیه
در جرایم عمدی: در جرایم عمدی، مجرم با آگاهی و علم به نتیجه عمل خود، مرتکب جرم می‌شود. بر اساس قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه در این دسته از جرایم، پس از صدور رأی دادگاه ۱ سال قمری از زمان وقوع جرم است. مجموعه دیه باید تا این زمان از مال فرد مجرم پرداخت شود.
در جرایم شبه عمد: در جرایم شبه عمد، مجرم بدون سوءنیت و آگاهی از نتیجه عمل خود، جرم را انجام می‌دهد. بر اساس قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه در این دسته از جرایم از زمان وقوع جرم ۲ سال قمری است. در این مدت، مجموعه دیه از مال و اموال مجرم باید پرداخت گردد.
در جرایم خطای محض: در صورتی که مجرم بدون هیچ قصد و نیتی جرم انجام دهد (خطای محض)، مهلت پرداخت دیه از زمان وقوع جرم ۳ سال قمری است. این مبلغ توسط شخص عاقله قابل پرداخت می‌باشد. به این ترتیب، مهلت پرداخت دیه در قانون مجازات اسلامی بر اساس نوع جرم و میزان آگاهی و علم مجرم تعیین می‌شود.
قصاص عضو در جرم ضرب و جرح عمدی
همانگونه که گفته شد ،در صورتی که ضرب و جرح عمدی باشد و منجر به آسیب و شکستگی و یا نقص عضو فرد شود، مجازات مرتکب قصاص عضو است.اما این امر درصورت وجود شرایط ذیل است:
- تساوی اعضاء در سالم بودن: عضو مورد قصاص باید سالم باشد.
- تساوی در اصلی بودن اعضاء: عضو مورد قصاص باید عضو اصلی باشد.
- تساوی در محل عضو مجروح: محل عضو مورد قصاص باید با محل عضو مجروح یکسان باشد.
- قصاص موجب تلف جانی نباشد: قصاص عضو نباید منجر به مرگ مرتکب شود.
- قصاص بیشتر از اندازه جنایت نشود: قصاص عضو نباید بیش از اندازه جنایت انجام شده باشد.
در صورتی که شرایط قصاص عضو فراهم نباشد، مرتکب به سایر مجازات‌های ضرب و جرح و دیه یا ارش محکوم می گردد.
تعزیر در جرم ضرب و جرح عمدی
در موارد ضرب و جرح عمدی ، در صورت وجود شرایطی قانونگذار علاوه بر مجازات اصلی ،با توجه به نوع و شدت ضرب و جرح و استفاده از سلاح یا عدم استفاده از سلاح ،مرتکب را مستحق حبس یا شلاق نیز دانسته است :
- حبس به واسطه شدت ضرب و جرح: در صورتی که جرح یا ضربی وارد شده ، موجب نقصان یا شکستن یا از کار افتادن عضوی از اعضا یا منتهی به مرض دایمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل مجنی علیه گردد ، در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه اقدام مرتکب موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به حبس درجه شش محکوم خواهد شد.
- حبس بواسطه استفاده از سلاح: استفاده از سلاح یکی از عوامل مشدده جرم ضرب و جرح عمدی به شرح زیر است:
۱-در صورتی که جرح وارده منتهی به ضایعات فوق نشود اما وسیله جرح ، اسلحه یا چاقو و امثال آن باشد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.
۲-صرف نظر از آسیب وارده مطابق قانون ،هر کس به وسیله چاقو و یا هر نوع اسلحه دیگر تظاهر یا قدرت‌نمایی کند یا آن را وسیله مزاحمت اشخاص یا اخاذی یا تهدید قرار دهد‌یا با کسی گلاویز شود در صورتی که از مصادیق محارب نباشد به حبس از شش ماه تا دو سال و تا (74) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
۳ـ همچنین حمل قمه، شمشیر، قداره و پنجه بوکس در صورتی که صرفاً به منظور درگیری فیزیکی و ضرب و جرح انجام شود جرم محسوب و مرتکب به حبس و شلاق مذکور در بند قبل محکوم می‌گردد.
- حبس به واسطه شرکت در نزاع: مطابق قانون ،صرف شرکت در نزاع جمعی جرم بوده و مشمول مجازات است و هر یک از شرکت‌کنندگان در نزاع حسب مورد به مجازات زیر محکوم میشوند:
۱ - در صورتی که نزاع منتهی به قتل شود به حبس از یک تا سه سال.
۲ - در صورتی که منتهی به نقص عضو شود به حبس از شش ماه تا سه سال.
۳ - در صورتی که منتهی به ضرب و جرح شود به حبس از سه ماه تا یک سال.
البته در صورتی که اقدام شخص، دفاع مشروع تشخیص داده شود، مشمول این ماده نخواهد بود همچنین مجازات های مذکور مانع اجرای مقررات قصاص یا دیه حسب مورد نخواهد شد.
ضرب و جرح جرمی با جنبه عمومی یا خصوصی
در خصوص اینکه آیا ضرب و جرح جرمی با جنبه عمومی و غیر قابل گذشت است یا جرمی با جنبه خصوصی و قابل گذشت ،باید بین ضرب و جرح عمدی و غیر عمدی تفاوت قائل شد :
ضرب و جرح عمدی
به طور کلی ،ضرب و جرح عمدی در زمره ی جرایم غیر قابل گذشت بوده و رضایت شاکی صرفاً موجب اسقاط قصاص یا دیه می گردد اما در خصوص مجازات های تعزیری حبس و شلاق ،گذشت شاکی صرفا از موجبات تخفیف مجازات است .اما اگر ضرب و جرح موجب نقصان یا شکستگی عضو یا منافع آن نگردد ،جرمی قابل گذشت خواهد بود .
ضرب و جرح غیر عمدی
ضرب و جرح غیر عمدی جرمی با جنبه خصوصی و قابل گذشت است و در صورت گذشت شاکی مجازات قابل اجرا نیست .
مرور زمان جرم ضرب و جرح
مطابق قانون ، مجازات های قصاص و دیات مشمول مرور زمان نمی باشد بنابر این در به طور کلی جرم ضرب و جرح ،از بابت قصاص یا اخذ دیه مشمول مرور زمان نمی باشد اگر چه اثبات این جرم پس از گذشت مدت زمان با مشکل روبرو خواهد شد .چه اینکه آثار ضرب و جرح با گذشت زمان از بین خواهد رفت و جنبه اثباتی جرم با مشکل روبرو خواهد شد .
اما در خصوص مجازات تعزیری برخی حالات این جرم ،مرور زمان پابرجا خواهد بود .مطابق ماده 106 قانون مجازات اسلامی ،در جرائم تعزير قابل گذشت، هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاريخ اطلاع از وقوع جرم شكايت نكند حق شكايت كيفری از او ساقط ميشود بنابر این در خصوص جرم ضرب و جرح در مواردی که جرم جنبه خصوصی دارد ،مرور زمان شکایت، یکسال است و اگر شاکی ظرف مهلت یکسال از تاریخ وقوع جرم شکایت نماید ،دیگر امکان شکایت را نخواهد داشت .
مگر اينكه تحت سلطه متهم بوده يا به دليلي خارج از اختيار، قادربه شكايت نباشد كه در اين صورت، مهلت مزبور از تاريخ رفع مانع محاسبه ميشود.
همچنین اگر هر گاه متضرر از جرم قبل از انقضاء مدت مذكور فوت كند و دليلی بر صرف نظر و از طرح شكايت نباشد، هر یک از ورثه و در مهلت شش ماه از تاريخ وفات، حق شكايت دارد.